Goran Ž. Komar, istraživač naše ćirilične baštine i nadgrobnih spomenika, živi i radi u Herceg Novom. Studije medicine završio je u Novom Sadu, a specijalizaciju Opšte medicine u Beogradu. Član je Udruženja književnika Crne Gore, saradnik Muzeja Hercegovine. Na polju istoriografije radi na obradi izvornih ćiriličnih dokumenata Boke Kotorske i Dubrovnika iz razdoblja od XVII do XIX vijeka, kao i na sabiranju podataka za političku i naročito crkvenu istoriju hercegnovskog kraja. Objavljuje monografska djela posvećena izučavanju istorijskog hoda hercegnovskih sela, kao i radove iz istorije Srpske pravoslavne crkve u Boki i Hercegovini. Veliki broj radova posvetio je rušenju teze o izmjeni etničke slike Boke Kotorske nakon mletačkog-savezničkog zauzeća Herceg Novog 1687.
Nedavno je, na preko hiljadu strana, izašla njegova knjiga Ćirilični natpisi na stećcima (izdavači: Štampar Makarije i Kompanija Novosti), a zatim i Knjiga o stećku: povodom 800 godina samostalnosti Srpske pravoslavne crkve (Fondacija Knez Miroslav, Trebinje). To je bio povod za ovaj razgovor.
Vaše višegodišnje iskustvo istraživanja stećaka dovelo nas je do dragocenih ishoda: od toga da se stećak vezuje za prostore dominacije Kotromanića do toga da su srpska groblja dokaz premoćnog prisustva Srba u 18. i 19. veku, recimo na području Glamoča, gde su nadrobnici svedočanstvo petvekovnog postojanja ćiričilke pismenosti. Kada ste svojevremeno započeli istraživanja, koliko ste bili spremni za sva otkrića do kojih ste došli?
Stećak je odomaćeni naziv za srednjovjekovni grobni spomenik u narodu Bosne i Hercegovine poznat kao „grčki greb“ i „mramor“. To su dva naziva za ovu vrstu nadgrobnog spomenika koji su prisutni u narodu kao izvorni. Prvim se posigurno određuje pripadanje spomenika crkvenom okrilju Istočnoromejskog carstva čije je propadanje između 13. i 15. vijeka podstaklo gradnju ovih grobnika. Iako je stećak autohtoni proizvod balkanskog tla (to dokazujem nalaženjem brojnih izrazito rudimentarnih primjeraka-oblika u prostoru Hercegovine) i proishodi iz grobne gomile, njegov rast, gradnja visokih sanduka je uslijedila tek od kraja 14. do polovine 15. vijeka. To je taj kratki period u kojem se događa „industrija“ stećka. To znamo zahvaljujući primjercima koji sadrže natpise u kojima se pominju vladari i istorijskoj nauci poznate ličnosti, pa ih je moguće sasvim tačno datirati. Neobično je važno na ovom mjestu podvući da nije sve stećak što čuva natpis, a što je nauka proglasila stećkom. Postoji veliki broj običnih ploča na kojima su usječena ćirilična slova. Ali, to su obične pokrovne ploče koje se na grobove postavljaju od kada je postao svijet. Takva je znamenita ploča trebinjskog župana Grda sa kraja 12. vijeka. Ipak, ta ploča nije stećak, iako, vidimo to po njenom opširnom natpisu, pripada cjelovitom korpusu pisanih spomenika – epitafa srednjega vijeka kojim je obilježeno trajanje srpskog naroda u središnjim djelovima Balkana. Vaše pitanje koje je usmjereno ka pozicioniranju stećka u zapadnim djelovima Balkana je vrlo važno. Stećak se u svim njegovim formama prostire do granica zemlje Kotromanića na kojima se taj politički prostor dotiče sa hrvatskim dinastima na zapadu. Tamo, u sjeverozapadnoj Bosni, on postupno iščezava. Kada govorimo o zapadnim granicama masovnog prisustva stećka, to jeste teritorija sjeverozapadne Bosne. U tim područjima mi izvodimo sistematična istraživanja srpskih pravoslavnih grobalja koja se u ogromnom broju „naslanjaju“ na stara groblja nastala između 13. i 15. vijeka. U Glamoču, na primjer, postoji neobično velik broj srpskih grobalja (oko 150) čiji spomenici po pravilu posjeduju visoko pismene natpise. U čitavom prostoru polja viđamo i spomenike sveštenika koji su pripadali Dabrobosanskoj mitropoliji.
Valja znati i da se najveći broj spomenika tipa stećka nalazi u istočnoj Hercegovini. Ali, uz ove masivne sanduke, postavljani su i veoma visoki nadgrobni krstovi. Najveći broj leži u Ljubinju i Bileći. Može se reći da Krst osjenjuje nekropole. On nipošto po svome postanku nije mlađi od visokog sanduka kakav viđamo u najpoznatijoj srednjovjekovnoj nekropoli Radimlja kod Stoca. To pokazuju likovne predstave na krstovima i sanducima Radimlje i drugih starih grobalja Hercegovine.
Koliko su spomenici tipa stećka obeležje samo našeg naroda?
Želim snažno podvući da ne mislim da je stećak srpski ekskluzivitet. I naši susjedi muslimani i rimokatolici su takođe baštinici stećka. Međutim, ubjedljivo najveći dio nekropola leži na srpskom katastarskom i grobaljskom tlu. Unutar porti srpskih crkava i manastira i u okvirima srpskih pravoslavnih grobalja. To pokazuje narodnosnu dominaciju i kontinuitet srpskog naroda u prostoru Bosne i Huma/Hercegovine. U odnosu na nacionalnu pripadnost stećka mora se reći da postoji jasna tačka divergencije u kojoj se Srbi i pripadnici Islama razdvajaju. Nju obilježava upravo stećak tipa visokog sanduka. Sa prodorom Islama u Bosnu i Hercegovinu u sredini 15. vijeka i kasnijim islamizovanjem Srba, pripadnici islamske vjere se izdvajaju iz zajedničkih ukopavališta i postupno se opredjeljuju za podizanje grobalja sastavljenih od stupova i karakterističnih za Islam nišana. Viđam u Bosni i Hercegovini muslimanska groblja izuzetne zanatske i umjetničke izrade. Konačno, valja reći da u vrijeme prodora Austrougarske u te oblasti, samo Srbi zadržavaju staro pismo – ćirilicu, a svi ostali se opredjeljuju za latinično pismo kojim se služe i danas.
Ćirilica je, po svemu sudeći, bila nit vodilja Vaših istraživanja. U knjizi o stećcima glamočkog kraja pišete:“Ovim pismom je gost Radin, u sredini 15. vijeka, kazao da nije jeretik, i tim je pismom, dva puta pomenuvši ime Gospodnje, herceg Stefan u natpisu u Sopotnici kazao da nije jeretik. Oni time kazuju da su Srbi. Oni, osim toga, potiču, žive i djeluju u dubini srpske zemlje. Uzmite zatim i pogledajte pouzdan prevod pisma carigradskog patrijarha upućenom svetom bratstvu manastira Svete Katarine u Sinajskom gorju, kojom kazuje da je episkop u području starog hercega obitavajući – pravoslavan, jer je Srbin“. Time ste, na neki način, polemisali sa tezom po kojoj su u Srednjem veku u Bosni i Hercegovini stećke podizali tobožnji bogumili, a ne pravoslavni Srbi.
O čemu je reč?
Brojni su dokazi pravovjernosti pripadnika kuća Kosača i Pavlovića, kao i niza vlastelinskih rodova manjeg političkog formata. Ovdje o tome ne možemo govoriti. Vi ste pomenuli neke. Tek kada čovjek sa nivoa literature pređe na terenska istraživanja, može donijeti stav o vjerskom karakteru zemlje kojom su upravo u vrijeme „industrije“ stećka, kao potpuni suvereni, upravljali pomenuti rodovi. Vlast bosanske krune bila je samo nominalna. Tokom 19. vijeka, tačnije tokom njegove poslednje četvrtine, došlo je do razvoja arheoloških istraživanja u Bosni koja su pod uticajem političkih stavova Beča dovela do snažnog literarnog i propagandnog promovisanja teze o jeretičkom karakteru bosanske crkve. Ja ne sporim da su jeretičke skupine u toj zemlji postojale, ali ne mogu da prihvatim nastojanja da se takve marginalne društvene grupe „uguravaju“ u brzotok bosanskih i humskih/hercegovačkih crkveno-kulturnih tokova koje obilježava pravovjerje. Pokazuju to i bogoslužbene knjige bosanske crkve, iako sačuvane u malom broju. Na planu gradnje grobnih spomenika, mogu reći da sam prvi u svojim knjigama iznio uvjerenje da ovi spomenici nastaju kao izraz identitetskog obrasca u doba smrti država pravoslavlja. Stećci su građeni i snažan i odlučujući podsticaj za svoju gradnju dobili u suočavanju naših predaka sa smrću pravoslavnih država od kojih je najznačajnija Vizantija. Taj proces uginjanja i zatim propadanja Vizantije kao državno-vjerskog središta i okrilja svim pravoslavnim, trajao je od uspostavljanja latinskog carstva do pada Bosne 1463. godine. Poznato je iz istorije brojnih zajednica širom svijeta da je bilježena ekspanzija kulturnog stvaranja u trenucima njihovog propadanja putem asimilacije u tuđe političko-državne i narodnosne sisteme. Upravo takav proces pogodio je naš narod u centralnom Balkanu tokom 15. vijeka, a osjećaj izvijesne propasti njegovih državnih okrilja još i puno ranije. Tada, u to vrijeme, grade se nebrojene nekropole stećaka.
Koliko se okupatorski Beč potrudio da, krivotvoreći činjenice, sa obzorja istorijske nauke ukloni očevidnosti kad su stećci u pitanju?
Crno-žuta monarhija je u svom političkom asimilatorskom zahvatu isplanirala naučno-propagandnu akciju kojom je nastojala na „smicanju“ sa nivoa i platforme naučnog stvaranja u oblastima svoje političke dominacije nauke koja jeste mogla da se razvija kao „očevidjelačka“. Hoću da kažem da je svaki žitelj Bosne i Hercegovine mogao dokučiti vezu između stećka koji leži na grobnim gomilama predhrišćanskog doba i visokog nadgrobnog krsta. Ta veza jeste idejna – vjerska, kao što je odvajanje i udaljavanje muslimanskih grobalja izraz idejne divergencije i animoziteta. Beč je uznastojao na suzbijanju narodnosne i kulturne dominacije Srba u Bosni. U našem narodu se razvijao otpor i u brojnim nacionalnim časopisima i listovima iznošene su temeljne istine o staroj Bosni, njenoj crkvi i spomenicima. Ali, isto tako, uporno su iznošeni stavovi da stećci pripadaju bogumilima. Plasirana je u javni prostor i teza o naročitom bosanskom pismu koje, zapravo, jeste ćirilički, nerazdjeljivi i u grafijskom pogledu sasvim kompaktni sistem pisma. Moja bavljenja natpisima stare Bosne i Huma/Hercegovine proistekla su iz potrebe da proširim uvid u ćiriličko spomeničko naslijeđe srpskog naroda nakon dugogodišnjeg bavljenja ćiriličkim arhivima na Jadranu. Sve što postoji u poveljama i pismima, može se vidjeti u natpisima.
Ukazali ste i na one iz Beograda koji su, iako naučnici, pohrvaćivali Bosnu, ništa manje od hrvatskih aktivista poput Joza Crnice, koji su u 19. veku kroatizovali Konavle - iako tamo nije bilo pravoslavnih, bilo je Srba, i to mnogo. Vi ste uverili svoje čitaoce da su, ćiriličkim pismom i natpisom da tu leže srpske kosti, mnogi pokojnici jasno stavili do znanja o kakvom prostoru je reč. Koji su se naši naučnici ogrešili o istinski identitet prostora što ste ih Vi izučavali?
Poruka da pod Krstom leže srpske kosti je jedinstvena. Pomislite da je negdje pripadnik holandskog naroda napisao da „ovdje leže holandske kosti“. Stepen ugrožavanja narodnosnog „Vjeruju“ bio je u 15. i kasnije u 19. vijeku toliki da su Srbi suočeni sa mogućnošću zatiranja i potpune asimilacije. Tada se javila nasušna potreba za stvaranjem narodnog testamenta i narodnog zavjeta koji je najpotpunije izražen djelima kolektivnog ktitorstva i epitafima. Ovakve poruke, kao i dimenzije nadgrobnih krstova u Glamoču, Drvaru i drugim našim područjima, dovela me je do uvjerenja da su krupni spomenici – stećci nastali kao izraz identitetskog obrasca. Poslijeratna nauka u Srbiji i Jugoslaviji uopšte se opredjelila za zaobilaženje ove velike nacionalne teme, a određeni istraživači, mahom kabinetski naučnici, ponavljali su teze iz doba Kalajeve Bosne.
Recite nam nešto oblicima stećaka i hrišćanskoj simbolici na njima, jer ste se i tim pitanjem podrobno bavili.
O likovnim predstavama – simbolima na stećcima najviše je pisala strankinja Marijan Vencel. I najtačnije. On je pokazala hrišćanski karakter stećka. Možda joj je, kao strankinji, bilo lakše da jasno saopšti ove temeljne i sasvim očigledne istine, jer je u manjoj mjeri mogla strahovati za posljedice koje je istraživač druge polovine 20. vijeka mogao trpjeti od strane komunističkog režima. Uzmite i primjer Čapljinca Marka Vega. On je kao diplomirani katolički teolog 1936. načinio istoriografsko djelo o humskoj zemlji u srednjem vijeku i u njemu napisao što-šta podudarno gledištima jednog od utemeljitelja ustaškog pokreta Krunoslava Draganovića. Ipak, dosta brzo, poslije Drugog svijetskog rata, ovaj naučnik je suočen sa materijalnim spomenicima Hercegovine počeo stvarati rezultate koje danas svaki asimilatorski – prozelitski projekat koji se izvodi u tradicijskom srpskom prostoru mora da savlada i na neki način smrvi. Vegova djela objavljena početkom osamdesetih godina 20. vijeka su puna istinitih i zaokruženih pogleda na srednji vijek Bosne. Simbolika je pretežno hrišćanska i vuče porijeklo iz psalama, Jevanđelja i knjige Otkrivenja Jovanovog.
Radeći u Dubrovačkom arhivu, objavili ste „Ruskovo knjigu“, sa ćiriličnom prepiskom vođenom između Dubrovnika i srpskih vladara. Niz bitnih činjenica se jasno vide: počev od toga da Dubrovčani sebe nazivaju Latinima, a Srbijance i Bosance – Srbima, preko nazivanja bosanskog kralja kraljem Srba, do poštovanja kneza Lazara kao mučenika. Kakva je, po Vašem mišljenju, dinamika srpsko – dubrovačkih odnosa te epohe, ali i kasnije?
Pitanje dinamike teško da se može proniknuti i razložiti, ali se može reći da je Dubrovnik iskazivao poštovanje za srpske vladare i državu, kao i obratno. Objavio sam niz pisama crnogorskih mitropolita Dubrovačkoj republici. Oni su ih, kao prvi susjedi, zaista, smatrali Srbima. U protivnom, teško da bi se, tražeći finansijska sredstva, odvažili za takav korak, jer bi se, vjerovatno, plašili da će izreći nešto uvrijedljivo. Dubrovnik je vjekovima bio rimokatolički, ali je čuvao narodnosno određenje i svijest. U svome visokom pragmatizmu, Dubrovnik bi potro i tu narodnosnu svijest da znanje o srpskom mu karakteru, kao i srpskom karakteru balkanskog prostora, da ona nije postojala u čitavom Sredozemlju, kod svih njegovih državnih sastavnica i sudionika od kojih su najznačajnije Turska imperija i Mletačka republika. On njih je i zavisio. Stvari su se mijenjale tek tokom 19. vijeka, kada je rimska kurija izvršila temeljni zaokret u svome stavu prema Srbima: sa kursa i platforme unijaćenja (kako je zacrtano još na Tridentinumu) ka kursu istrebljenja. Slom narodnosnog osjećaja Dubrovnika stigao je sa biološkim slomom velikog dijela vlastele koja se u političkom pogledu razdijelila još u početku 13. vijeka.
Za kraj, ako pitanje nije previše nategnuto, može li se reći nešto o nacionalnoj karakterologiji ljudi koji počivaju pod stećcima?
Snažne ličnosti čija se snaga ogleda u temeljnosti vjere koja se percipira na elementarnoj bogoslovskoj razini, ali snažno i nepokolebljivo, i valjda podjednako, vjernosti gospodaru. Moguće da se time izražava vjernost državi. Daću Vam jedan primjer natpisa koji sam ja rasčitao. On se nalazi u predjelu Dabra u istočnoj Hercegovini, a veže se za vlastelina Radiča Pićevića koji se 1429. godine pominje kao jedan od dvojice zapovjednika Sandaljeve tvrđave Sokol u Konavlima. Evo njegovog epitafa: „Ovdje leži Radič Pićević. Bijah sluga u vojevode Sandalja pravi, a takoj jesam i kada mreh“. Dakle, vjernost Bogu i gospodaru-državi. Mnogo je, mnogo, epitafa kojim se jasno kazuje ime Božije, kojima se naznačava Sveta Trojica.
Razgovor vodio: dr Vladimir Dimitrijević
Objavljeno u "Pečatu" 14. februara 2020.
