Neka nas Bog od toga sačuva, jer naši neprijatelji se neće libiti da opet prizovu demone bratoubilaštva!
Slučaj Meše Selimovića
Proteran od strane komunističkih kabadahija iz Bosne i Hercegovine, Mehmed – Meša Selimović našao se u Beogradu. Bile su sedamdesete godine 20. veka, i polako je počela da se raspada priča o bratstvu i jedinstvu. Stvarana je Titova muslimanska nacija, bogumilstvo je proglašavano za njegovu osnovu, Srbi i Hrvati su, implicitno, postajali strano telo u budućem vilajetu braće Pozderac, itd. Sluteći da bi, posle smrti, njegovo delo neko mogao da otme, Meša Selimović je zapisao i Srpskoj akademiji nauka i umetnosti ostavio sledeće svedočenje: „Potičem iz muslimanske porodice iz Bosne, a po nacionalnoj pripadnosti sam Srbin. Pripadam srpskoj literaturi, dok književno stvaralaštvo u Bosni i Hercegovini, kome takođe pripadam, smatram samo zavičajnim književnim centrom, a ne posebnom književnošću srpskohrvatskog jezika. Jednako poštujem svoje porijeklo i svoje opredjeljenje, jer sam vezan za sve ono što je odredilo moju ličnost i moj rad. Svaki pokušaj da se to razdvaja, u bilo kakve svrhe, smatrao bih zloupotrebom svog osnovnog prava zagarantovanog Ustavom. Pripadam, dakle, naciji i književnosti Vuka, Matavulja, Stevana Sremca, Borisava Stankovića, Petra Kočića, Ive Andrića, a svoje srodstvo sa njima nemam potrebe da dokazujem…“(1)
Pa ipak, i danas ima onih koji pokušavaju da dokažu da Selimović nije znao šta priča, i da on ne može biti Srbin, iako se tako osećao i izjašnjavao.
Poreklo Selimovića
Selimović je odlično znao ko je i šta je: “Moji bliži preci su iz Bileće. Otac se rodio u Visokom, kad se porodica iz Bileće pokrenula prema svojim posjedima na sjeveroistoku Bosne. Selimovići su porijeklom iz Vranjske na granici Hercegovine i Crne Gore, od drobnjačkog bratstva Vujovića. Šefik Pašić, koji je ispitivao porijeklo naših porodica, piše o tome, na osnovu dokumenata koje je pronašao u arhivskim i porodičnim dokumentima („Porijeklo porodica“, „Oslobodjenje“, 1971): Navodno je bilo devet braće i dvojica pređu na islam, da bi štitili jedni druge, i od njih su Selimovići i Ovčine. Selimovići se javljaju u Herceg-Novom prije 1690. godine, jer je tada njihova zemlja sa Ublina dodijeljenja mletačkim podanicima. Takođe u Crnoj Gori je bilo Selimovića, navodno su od Babahmetovića ove porodice – Selimovići, Ćorići i Ovčine. U Jednošima jedan lokalitet naziva se Selimovina i Selimova Bistijerna, a u Plavu spominje se 1710. godine Džuba Selimović. Književnik Meša Selimović potječe iz ove porodice./…/ Kad sam 1972. godine naveo ovaj podatak (iz normalne radoznalosti i želje za otkrivanjem svoga korijena), neki intelektualci iz Bosne su mi to oštro zamjerili. Rekli su otprilike: ‘Mnogi od nas tačno znaju svoje hrišćanske pretke, i mogli bismo da pokažemo i direktne dokumente. Ali čemu to? Šta bismo tim pominjanjem postigli?’ Ova zamjerka i ovakvo pitanje mogli bi se postaviti povodom otkrivanja svakog istorijskog podatka. U ime čega zatvarati oči pred istinom? Time se ništa ne mijenja, kao što se nikakva ljaga ne baca na bosansko-hercegovačke muslimane ako se ukaže na njihovo porijeklo. Kod mene je ostala i jaka nostalgija za zavičajnim korijenom, mada i Beograd veoma volim. Ja sam vezan za svoje bosansko i muslimansko porijeklo, i uvjeren sam da je naša složenost (zbog dugogodišnjih tuđih navika koje smo prihvatili, zbog čudne istorije, zbog stvorenih kompleksa, zbog hiljadu spletenih čvorova) izuzetno bogata stvaralačkim mogućnostima./…/Eto tako (da se vratim na porijeklo porodice), negdje valjda početkom 17. vijeka, moj daleki predak Vujović iz Vranjske okupio je oko sebe sinove, devet ih je bilo, pa su se dogovorili da dvojica prime neprijateljsku vjeru, da brane ostalu braću i rodbinu. Ko zna da li su ih žrtvovali, odlikovali ili birali od oka. Izgleda da moji časni preci nisu bili suviše kruti što se tiče religije, a ni suviše iskreni: više ih je interesovala moguća korist, ili manja šteta, nego vjera. Za nas, za svoje nepoznate potomke, nisu mnogo marili. I možda su tu ravnodušnost prema svakoj vjeri prenijeli do mene u krvi moji docniji rođaci, a možda su svoju prevjeru plaćali većom revnošću u novoj vjeri. I desilo se ono što je predački savjet zamislio, pa su dva brata, jedan Selimović, jedan Ovčina, branili braću i rođake, generacijama pamteći da su rod. Kad su rođaštvo počeli da zanemaruju, pa da zaboravljaju, pa da preziru, i kad se sasvim zatrla rodbinska veza, teško je reći: to je dio naše teške i neispitane istorije. Nekadašnja želja da se pomogne rođacima polako se pretvarala u crnu mržnju. Možda su Selimovići pobjegli iz Crne Gore u Bileću da se spasu od istrage poturica, možda su se zakrvljeni rođaci tukli i zatirali što su mogli žešće, i nije prošlo ni dvjesta godina a Selimovići i Vujovići nisu više ni znali da su iste krvi, a možda su nastojali da to što prije zaborave i sakriju.“(2)
Meša Selimović je, iz dubine istorijskog sećanja, na svetlost dana izneo, po ko zna koji put, činjenicu – „braća smo, braća“ (Crnjanski, „Jugoslaviji“).
Njegoševa tuga
U oktobru 1847, u godini kad se pojavio „Gorski vijenac“, veliki vladika Rade je Osman – paši Skopljaku ovako pisao: “Ti govoriš da ja sve nešto tražim, a šta bih ja to tražio i sa kime ću ga tražiti? Kada je Bajazet (Ilberim nazvani) Bosnu pokorio i kada su divlje orde azijatske naše maleno, no junačko carstvo razrušile, onda su moji preci i jošte neke odabrane familije, koje nijesu tu poginule od Turaka, ostavili svoje otačastvo i u ovijem gorama utekli. Ja sam inokosan, ja sam sirak. Pomisli đe su mi braća slavni i glasoviti knezovi i vojvode našega carstva. Đe je Crnojević (Bušatlija), đe je Obrenknežević (Mahmutbegović)? Đe je Kulinović? Đe je Skopjak? Đe je Vidajić? Đe je Filipović? Đe je Gradičević? Đe je Stočević? Đe je Ljubović? Đe je Čengić? Pa đe su mnogi ostali? Kamo gospoda i cvijet našega naroda da svoje otačastvo i svoju slavu zajedno potražimo, da smo svi najedno, onda bih ja s njima nešto veliko potražio.
Bog sami znade kada će se oni svoje slave spomenuti i do kada će se ova moja braća od svoje rođene braće tuđiti i nazivati se Azijatima i do kada će za tuđu korist robotati ne sjećajući se sebe ni svojega! Od onoga nesrećnoga dana otkako je Azijatin naše carstvo razgnjavio, sa kojim se ova šaka gorštakah za opšte poštenje i ime našega naroda bori? Sve sa svojom rođenom braćom isturčenom. Brat brata bije, brat brata siječe, razvaline su našega carstva u našu krv ogrezle. – Evo opšte naše nesreće!(3) (podvukao V.D.)
Ova je nesreća i vražda bratska više no sila tuđa učinila te je naše junačko pleme postalo tuđima nadničarima i služiteljima, kako što si i ti tuđi nadničar. Kukavnu je Crnu Goru ovaj razur našega naroda gotovo udavio, no i opoštio. Ovo je učinilo te je danas Crna Gora i biti će dovijeka almaz u vitešku krunu. Ja bih volio no išta na svijetu viđeti slogu među braćom u kojima jedna krv kipi, koju je jedno mlijeko odgojilo i jedna kolijevka odnjihala.“(3) (podvukao V.D.)
Nadao se Njegoš, kao i negda Dositej, da će Srbi pravoslavni opet biti braća sa Srbima islamske vere, koji sebe više neće nazivati Turcima. Avaj, taj se san nije otvario, a sad je stanje takvo da je sve neostvariviji.
Putopisci, koji su prolazili Bosnom 19. veka, zapisali su da tamošnji muslimani sebe smatraju pravim Turcima, da Turke po krvi preziru i zovu ih „Turkuše“, da su monogamni i nisu homoseksualci, da vole da piju rakiju, a vodu smatraju štetnom, jer, navodno, izaziva „gušavost“. I? Šta, ovde i sada, da radimo s tim?
A vidimo da ličimo.
Braća smo, braća.
Najmlađi sin Stjepana Vukčića – Kosače, Hercega od Svetog Save, po kome se zove Hercegovina
Veliki Njegoš je, glasom Kola u Vijencu, jasno rekao: “Isturči se plahi i lakomi“. Dokaza koliko hoćete. Evo šta kaže naš ugledni mislilac Ljubomir Kljakić u svom ogledu „Strategija Ešer“: “Veliki vezir Ahmed-paša Hercegović Lavlji, rodio se kao Stevan Hercegović, najmlađi od tri sina Stjepana Vukčića-Kosače, poslednjeg hercega od svetoga Save, poglavara Huma, zemlje koja će se po njemu nazvati Hercegovina. Stevan Hercegović primio je islam i postao Ahmed-paša Hercegović godine 1474, posle svađe sa svojom braćom oko podele preostale očeve zaostavštine, onih 70.000 dukata koji su bili deponovani u Durovniku. Stari Stjepan Vukčić-Kosača sačinio je svoj testament – Testament velikoslavnoga gospodina hercega Stjepana Kosače – 20. maja 1457, u Novom (kasnije Herceg Novi), svom utvrđenom gradu na obali Jadrana. Tekst ovog dokumenta pisao je mitropolit mileševski David uz prisustvo bogumilskog gosta Radina. Ovim testamentom, stari herceg je svoju krunu i ikone ostavio Stevanu Hercegoviću, svom najmlađem sinu. Stjepan Vukčić-Kosača umro je dva dana kasnije, a ostavinska rasprava počela je ubrzo posle toga u Dubrovniku. U prisustvu kneza Pribislava Vukotića, jednog od svedoka hercegove poslednje volje, testament je otvoren pred dubrovačkim knezom i vlastelom. Nezadovoljan docnijim događajima povodom tog ostavinskog spora, Stevan Hercegović je 1474, primio islam i postao Ahmed-paša Hercegović. Odmah je počeo je da obavlja visoke dužnosti u Carigradu pa će, vremenom, stići i do položaja najmoćnijeg čoveka carstva posle sultana. Istovremeno, njegova starija braća, Vladislav i Vlatko, stavili su se na raspolaganje jedan Veneciji, drugi Ugarskoj, dok je njihova sestra Katarina Vukčić Kosača, poslednja bosanska kraljica koja se nedugo posle pada kraljevine Bosne 1463. nastanila u Rimu, uživala visoku papsku zaštitu, kao i zaštitu franjevaca trećeredaca i, verovatno, novoosnovanog “ilirskog” bratstva sv. Jeronima.“(4)
I tako je to krenulo: braća se zavadila oko blaga, i jedan se, „za inat“, poturčio – na taj način ostao plemić, a ušao u službu novih gospodara zemlje Hercegovine. I odmah bio od sultanovog velikog poverenja.
Potomci srbskog plemstva
Islamizacija je ponekad bila izvođena na silu, ali često i nije, veli jedan zapis iz onih dana: „Mnogi, nemučeni ni od kog, odstupiše od pravoslavlja i pristaše njihovoj veri… gledajući njihovo množenje i velikoslavlje.”
Kljakić nastavlja: “Doista, sasvim u skladu sa opštom politikom koju je carstvo primenjivalo na novoosvojenim tritorijama, namesnici koji su u ime sultana vršili vlast u balkanskim hrišćanskim zemljama, kao i drugde po prostranom carstvu, bili su tokom 15. i 16. veka, ali i docnije, pripadnici visokog srpskog, bosanskog, hercegovačkog ili zetskog hrišćanskog plemstva koji su primili islam: Ahmed-paša Hercegović, Skender-paša Crnojević, Sinan-paša Borovinić, Ferhat-paša Sokolović, Skender-beg Mihailović, Mehmed-beg Obrenović, Skender-beg Vranešević, Mustafa-beg Borojević… Brojni su, isto tako, pripadnici drugih plemićkih porodica iz tih zemalja koji su primili islam: Mahmut Branković iz porodice srpskih despota Brankovića, članovi porodica Ljubović, Predojević, Filipović, Sokolović, Sijerčić, ili Opijači koji potiču od Miloradovića-Hrabrena, zatim Bašagići koji potiču od Vukomanovića, ili Rizvanbegovići koji potiču od Vukasovića… Ovi uglednici vršili su visoke vojne, upravne ili sudske dužnosti u hijerarhiji Otomanskog carstva.“(4)
Tursko carstvo je, bar na početku, funkcionisalo kao i Vizantija nekad: tu nije bilo bitno etničko poreklo, nego vera. Zato je, u one dane, srbski jezik bio jedan od zvaničnih jezika nove imperije.
Kako je obnovljena Pećka Patrijaršija
Ljubomir Kljakić nas podseća i kako je obnovljena Pećka patrijaršija, koja je, posle pada Smedereva i gubitka despotovine, nestala pod jurisdikcijom Ohridskog arhiepiskopa. On kaže: “1557. Sulejman I Veličanstveni, izdao je ferman kojim je obnovio rad Pećke patrijaršije. Jurisdikcija Ohridske arhiepiskopije nad crkvenim oblastima Pećke patrijaršije koja je trajala gotovo čitavih 100 godina, bila je ukinuta istim aktom. Odluka je imala za cilj da stabilizuje unutrašnje prilike među hrišćanskim podanicima na zapadnim granicama carstva. Sultan je ovaj ferman proglasio na predlog tri vezira carstva, Rustem-paše, Ali-paše Semiza i Mehmed-paše Sokolovića. Sva trojica bili su islamizovani Srbi. Pećkoj patrijaršiji je vraćena ne samo njena crkvena jurisdikcija i svi njeni feudalni posedi, nego je ta jurisdikcija i znatno proširena. Na osnovu odluke Sulejmana I Veličanstvenog, Pećka patrijaršija je sada dobila vrhovnu crkvenu vlast na prostoru svih oblasti carstva koje se protežu od najudaljenije tačke na istoku, Samokova u današnjoj Bugarskoj, preko Štipa na jugu, zatim duž jadranske obale od Ulcinja do Nina i Zadra sa Ptujem, u današnjoj Sloveniji, kao krajnjom tačkom na zapadu; na sever, crkvena vlast Pećke patrijaršije prostirala se duboko u srednju Evropu, do same granice sa Moravskom i Poljskom, ali i još dalje, sve do kraljevine Engleske i baltičkog primorja. Za prvog pećkog patrijarha Sulejman I postavio je Makarija Sokolovića, brata Mehmed-paše Sokolovića; posle smrti patrijarha Makarija, patrijarsi pećki bili su Antonije Sokolović i Gerasim Sokolović, sinovci Mehmed-paše Sokolovića.“(4)
Pokušavajući da nas na sve to podseti, Kusturica je, na ulazu u Andrićgrad, postavio spomenik Makariju i Mehmed – paši, Sokolovićima.
Pećki Patrijarh i Velika Britanija
Zanimljivo je da je patrijarh srbski dobio i jurisdikciju nad – Britanskim ostrvima. Otkud to? I ovo nam objašnjava Kljakić: “Od stupanja na snagu sultanovog fermana kojim je obnovljena Pećka patrijaršija i proširena njena crkvena vlast, patrijarh pećki se u svečanim arhijerejskim bogosluženjima nazivao “Patrijarh svih Srba i Bugara, Prve Justinijane, Dalmacije, Travunije, Vretanijskih ostrva, Zapadnog Primorja, Gornjeg Podunavlja i Severnih strana”. Vretanijska ostrva se “kao područje vlasti pećkih patrijaraha pominju i u brojnim drugim svečanim titulama sve do početka XVIII veka”. Polovinom 18. veka vladika Vasilije Predojević nazivao se “episkopom vretanijskih Srba”. Vretanija i Vretanijska ostrva su geografska imena kojima se u tadašnjim izvorima naziva Britanija, odnosno Britanska ostrva i kraljevina Engleska. Kao pomorci, posebno kao galioti na tzv. “flandrijskim galijama” kojima je Venecija transportovala svoju robu trgujući sa Engleskom, a takođe i kao trgovci, Srbi su, sa drugim Jugoslovenima, boravili u Engleskoj tokom čitavog 15. veka. Sačuvana su imena Ivana Manevića, Nikole Srbina i Jovana Krstitelja Crnogorca koji su trgovali između Londona i Balkana. U crkvi Sv. Nikole, koji je zaštitnik pomoraca, u Nort Stonemu (North Stonehamu), u blizini tadašnje glavne londonske luke Sautempton (Sauthempton), i danas postoji nadgrobna ploča Slovenskog bratstva iz 1491. Članovi ovog mornarskog udruženja bili su, “kako nam pokazuju savremeni engleski izvori, Zagrepčani, Dubrovčani, Šibenčani, Zadrani, Barani, Budvani, ‘Crnogorci’ i ‘Srbi’”, piše Veselin Kostić. U doba akcije episkopa Pavla i obnove rada Pećke patrijaršije, Srbe koji su kao sveštenici dolazili da sakupljaju priloge ili su izbegli iz ovih krajeva, nazivali su u Engleskoj “Ugri” ili “Grci”.“(4)
Ali, zašto je Sulejman obnovio Patrijaršiju?
Razlozi za obnovu Pećke Patrijaršije
I o tome nam kazuje Kljakić: “Razume se, Sulejmanova odluka da obnovi Pećku patrijaršiju i proširi oblasti njene crkvene vlasti preko čitave Evrope, nije bila motivisana brigom za duše njegovih podanika pravoslavnih hrišćana koji su, i tada, živeli svugde po poznatom svetu, čak i na evropskom severu. Sultanova odluka je, razume se, bila motivisana međunarodnim i unutrašnjim interesima carstva. Pored snažnog i pouzdanog oslonca koji je u poslovima od interesa za stabilnost prilika i unutrašnju politiku carstva, posebno u Rumeliji, Evropskoj Turskoj, imao zahvaljujući brojnim vojničkim redovima koje su popunjavali Srbi hrišćani, naročito iz Smederevskog i Kruševačkog sandžaka, Sulejman I je izašavši u susret srpskoj crkvenoj jerarhiji u njenom sporu sa grčkom jerarhijom Ohridske i Carigradske crkve obezbedio još jednu značajnu podršku. Dodelivši Pećkoj patrijaršiji vrhovnu crkvenu vlast nad gotovo čitavom srednjom Evropom, Britanskim ostrvima i Baltikom, Sulejman I je pokazao u kom pravcu vidi buduću ekspanziju Otomanskog carstva. Najzad, možda je na odluku Sulejmana I i njegovu procenu izgleda za budućnost Otomanskog carstva, u tom času najmoćnijeg carstva u ovom delu sveta, uticala i pomisao da se carstvo može očuvati i da može napredovati ukoliko se za njega pridobiju i drugi evropski hrišćani tada uveliko zaokupljeni unutrašnjim raspravama i sukobima između Rima i protestanata. Možda je neko i pomislio da bi pod odgovarajućim uslovima i uz malo sreće, Otomansko carstvo moglo postati ne samo najveće islamsko, nego i najveće hrišćansko carstvo, sa snažnom podrškom među pravoslavnim i protestantskim hrišćanima, jedna moderna replika ekumenskog, univerzalnog carstva Aleksandra Makedonskog u kome sve religije priznaju istu vrhovnu vlast u Carigradu. Ako su takvi razgovori i bili vođeni, ako su oni uticali i na obnovu rada Pećke patrijaršije, veoma brzo postalo je jasno da od svega neće biti ništa. Naime, crkvena vlast koju je sultan dodelio patrijarhu Pećkom nad tako ogromnom teritorijom nije mogla biti sprovedena u praksi. Uostalom, samo carstvo već je doseglo svoj teritorijalni optimum. Uskoro, počeće dug period opadanja njegove moći, urušavanja i dekadencije njegovih ustanova i smanjivanja njegovog geografskog prostora. Ovo doba entropije Otomanskog carstva trajaće naredna četiri veka.“(4)
Tako je, dakle, bilo u 16. veku.
Ali, kada je započelo sa entropijskim procesima, dešavale su stvari koje nisu bile planirane.
Njihove posledice ostaju do danas.
Tragedija Bosne i Hercegovine
U svom zapisu „Jedan pogled na Srbe i Bošnjake u Bosni i Hercegovini“, naš pisac i esejista Miladin Ćosović, Gornjomilanovčanin rodom od Pljevalja, kaže da čovek islamske vere može biti Srbin – ako to želi i ako se takvim oseća. Jer, bilo je i ima Srba islamske vere i porekla, kakvi su, pored Meše Selimovića, bili Hasan Rebac, Skender Kulenović, i mnogi drugi. Ćosović o Omer – begu Sulejmanpašiću – Despotoviću, srbskom pesniku, piše: “Pjesnik Sulejmanpašić Despotović (prezime Despotović je od stare srpske plemićke porodice iz Bugojna) ispjevao je i jednu izuzetnu pjesmu koja je, uz „Onamo `namo” najljepša oda Srpstvu. U mojoj knjizi „Ima li Srbija danas inteligenciju” naveo sam je u cjelini i činim to i u ovom tekstu.
Iz mog srca, iz plamenih grudi iz uzdaha,
iz duše i snova
tebi Srpstvo, moja srećo draga,
leti evo, laka pjesma ova.
Ti si nebo pred kojijem pada
i čijem se veličanstvu divim
tebi srce, krv, misli i duša
otimlju se s ushićenjem živim.
Ti mi daješ krila sokolova,
ti me dižeš gori pod oblake
s te visine gledam prošlost tvoju,
gledam slavu i tvoje junake;
Gledam dive pod kalpakom sjajnim,
na kalpaku perjanice vite.
Po plećima smjelih barjaktara
udaraju one zlatne kite.
Gledam, gledam, pa i letim živo
braću ljubim u junačka čela,
a iz oka od sreće i milja
otimlje se jedna suza vrela.
Suza čista, suza nade moje,
suza jasna usred mračne tmuše,
suza vjerna ljubavi krvi
tebi, Srpstvo, dušo moje duše.“/…/
Prije smrti ovaj pjesnik je zaveštao da mu se na nadgrobnom kamenu iznad uobičajenog arapskog teksta napiše ,,Omer-beg Sulejmanpašić, srpski pjesnik”. Za vrijeme Drugog svjetskog rata crnokošuljaši su ovaj natpis izbrisali.“
Dakle, neosporno je da neko može biti Srbin islamske vere, ako se tako oseća i ako to želi.
Iz porodičnih sećanja
Ali, takvih je, danas, malo.
Ćosović zapaža ogromnu netrpeljivost koju pojedini muslimanski intelektualci iz Bosne osećaju prema Ivi Andriću, smatrajući ga mrziteljem islama i klevetnikom muslimana, koji je, u suštini, bio „fašista“. Mada je Andrić nastojao da piše uravnoteženo, i prikaže ono najlepše kod naših muslimana: setimo se samo Daut – hodže Mutevelića i njegovog potomka, Ali – hodže, ili bega Brankovića, ili lepe Fate Avdagine, svih iz romana „Na Drini ćuprija“, pa ćemo videti da su neki od najplemenitijih Andrićevih likova upravo muslimanske veroispovesti. Međutim, Andrić nije prećutao ni ono drugo, mračnije istorijsko nasleđe našeg prostora.
Naravno da je bilo nabijanja na kolac i sečenja glava.
Naša, krvava priča.
Lično Ćosovićevo iskustvo premereženo je signalima iz neposredne prošlosti, koju je, između ostalog, predstavljao njegov otac: “Moj otac Mirko, pismeni seljak, čitao je neke Andrićeve priče koje smo stariji brat i ja donosili kao lektiru; jednom je rekao: ,,Poturice su bile još gore nego što ih je Andrić opisao, a po zlu isticali su se posebičari (bašibozuk): činili su ih najgori Turci – ubice, pljačkaši, lopovi. Krajem devetnaestog i početkom dvadesetog vijeka kada sam odrastao (tada je pljevaljski kraj još bio turski) komandovao im je juzbaša, četovođa; razularenim grupama dozvoljavao je da Srbe ubijaju, tuku, pljačkaju, siluju žene. Zaobilazili su jedino one srpske porodice koje su imale nekog svog odmetnika u komitskim ili hajdučkim družinama.” Po kazivanju njegovog djede ranije, u drugoj polovini osamnaestog i u čitavom devetnaestom vijeku turski zulum bio je nepodnošljiv. Ispričao je i događaj iz sela Poblaće, smještenog u dolini ispod Kovača i karaule na Metaljci, koji se zbio negdje oko 1800. godine. Hajdučka grupa koju je predvodio Gavrilo Šibalić, a u njoj su od poznatih bili Ilija Ćosović, Mina Radović i Mićo Gluščević, zatekla je noću u jednoj srpskoj porodici agu dok je spavao sa tek dovedenom mladom. Ilija, budući da je bio prijeke naravi, agu je kuburom ubio u postelji. Mladoženja je suknuo na njega: neka je proklet što je to učinio, doći će Turci da se svete i pobiće čitavu porodicu. Iliji je prekipjelo, ošamario ga je i šutnuo u zadnjicu. Sjutradan su hajduci morali povesti mladu, jer nije htjela ostati u kući u kojoj je obeščašćena; odveli su je u manastir Dovolja iznad Tare. Ovaj događaj, poslužio je piscu Dušanu Baraninu kao motiv za priču ,,Nevjesta iz Poblaća”.“
To je živa, konkretna istina.
S tom istinom su Srbi živeli vekovima. Mada danas neki pokušavaju da je poreknu.
O upornom skidanju krivice
Ćosović zato kaže: “Sve to džihad-političari i džihad-intelektualci znaju, a ipak zorno se trude da se (jer u tu priču samo oni vjeruju) prikažu boljim nego što su bili, uporno sa svojih predaka skidaju istorijsku krivicu. Ali, smeta im Andrić, optužuju ga da je u književnim djelima njihovu prošlost – kulturu, moral i državnu politiku – karikirao./…/Očigledno da mnogi od njih nemaju čvrsto narodonosno (nacionalno) utemeljenje – to im ni religija, ni novokomponovani jezik, ni bosanske (bošnjačke) planine ne mogu pružiti. Oni sebe ne vide među južnoslovenskim narodima već se vezuju za panislamizam. Očigledno je da ih je ,,babo” svojom ,,Islamskom deklaracijom” vezao u čvor u kome im i politika i duhovnost i kultura tavore, a usadivši im netoleranciju, odnosno mržnju prema hrišćanima uveo ih je krajem prošlog vijeka u građansko-vjerski rat. U tom ratu najviše su stradali. Čak i u tome vide svoju posebnost: oni su jedan miroljubiv narod i kao takvi su bili žrtve hrišćana, najviše Srba. I samo je nad njima napravljen genocid (Srebrenica im je simbol stradanja), a sve eventualne zločine koji se njima pripisuju napravili su u samoodbrani.“
Građanski rat je prokletstvo. U njemu nema nevinih. Ali, to treba reći glasno i jasno, i svaku žrtvu popisati, i celinu događaja sazirati. Jer, vođa BH muslimana u ratu za jugoslovensko nasleđe nije bio nikakav sekularni političar i ovejani borac za ljudska i građanska prava, nego pisac „Islamske deklaracije“, panislamista Alija Izetbegović, čovek koji je u Bosnu i Hercegovinu sa Istoka dovukao džihadlije, od kojih neki i dalje žive tamo. I čekaju. Nešto.
O Andrićevom ćutanju i Republici Srpskoj
Još dok je Andrić bio živ, napadali su ga muslimanski komunisti, poput Šukrije Kurtovića i Muhameda Tunja Filipovića. A on je mudro ćutao, ostavivši za sobom ono što je pisao i potpisao. Ćosović, međutim, smatra da nostalgija savremenih bošnjačkih ideloga za slavnim turskim dobom BiH nije ništa drugo do san o obnovi feudalnih odnosa i begovata, kada je postojalo i pravo „prve bračne noći“. Zato on kaže: “Više je nego očigledno da Srbi moraju po svaku cijenu sačuvati Republiku Srpsku. Ne smiju dozvoliti da se utopi u unitarnu BiH. Ako bi se to desilo Srbi bi bili primorani da se iseljavaju ili postanu nacionalno bezbojni. Kroz istoriju dobro znamo da u svim zemljama gdje islam dominira pripadnici drugih religija imaju status naroda drugog reda i džihad-islamistima služe za odstrel. Svjedoci smo šta se dešava sa Koptima u Egiptu, narodom koji je među prvima primio hrišćanstvo: svake godine džihad-teroristi vrše upade u koptske crkve i za vrijeme bogosluženja ubijaju vjernike. Kad sam početkom aprila 2017. godine pisao ovaj dio teksta, u dvije koptske crkve u Kairu islamski teroristi napravili su masakr za vrijeme službe nad vjernicima: ubili su 44 osobe i ranili preko stotinu. Znamo za genocid koji su Turci napravili nad Jermenima za vrijeme Prvog svjetskog rata, znamo i za genocid koji su Hrvati i muslimani napravili nad Srbima u Drugom svjetskom ratu. Bošnjaci dosljedno (kao i u prošlosti) mrze Srbe, podsmijevaju se svemu što je srpsko, srpskoj kulturi, tradiciji – ništa, po njima, nije vrijedno što su Srbi stvorili. Oni hoće potrijeti srpsku istoriju u Bosni i Hercegovini. Tvrde da je srpska kultura sa njima nespojiva, ništa srpsko nema u njihovom nacionalnom identitetu.“
Priča mi drug, turistički vodič: bio sa strancima u jednom sarajevskom hotelu, prepunom bliskoistočnih muslimana, koji su se, u gradu na Miljacki, odomaćili. I pitao devojku, Sarajku, našu muslimanku, koja u hotelu radi, bez zlobe, ali sasvim ozbiljno: “Je li, reci mi iskreno, jesu li ti bliži ovi iz Arabije ili mi, Srbi?“ Ona zbunjeno slegne ramenima. I pitao je moj drug da li je čitala Andrića. Ona kaže da nije, nije to u njenoj lektiri bilo.
Bolno je kad se kidaju veze u kulturi, po kojima smo se nekad poznavali. Imao sam, pre vojske i u vojsci, druga Dženana i drugaricu Adisu.
A sada, posle trovanja mržnjom?
Može li se živeti posle trovanja mržnjom?
Udar na Andrića
Iako se izjašnjavao kao Srbin, Ivo Andrić je bio jugoslovensko-kosmopolitiski orijentisan čovek, kome bilo kakvo „antibošnjaštvo“ nije padalo na pamet. Pa ipak, dočekao je da ga proglase „genocidnim“. O tome naš ugledni mladi naučnik, Boris Bulatović, kaže: “Kada govorimo o političkim vidovima tumačenja Andrićevog proznog opusa iz vremena koje sleduje prekidu postojanja pređašnje jugoslovenske države, onda oni na uverljiv način posvedočuju o jednom drastičnom interpretativnom obrtu: od pisca sa reputacijom pobornika dijaloga različitih i suprotstavljenih kultura i civilizacija, Andrić je, u okolnostima izmenjenog političkog konteksta koji je u radikalnoj meri uticao i na promenu okvira za proučavanje dela ovog pisca, sve učestalije predstavljan kao mrzitelj bosanskih muslimana i „jedan od arhitekata zlločinačkog projekta ‘Velika Srbija’”, čiji književni rad se ukazuje kao „književna podrška velikosrpskoj ideji” i „estetika za genocid”. U kontekstu aktuelnih neknjiževno uslovljenih optužbi sa kojima se srpska književnost sučeljava, negativni recepcijski tok Andrićevog dela ima najduži neprekinuti kontinuitet, počev još od ranih 1960-ih godina i pisanja pojedinih autora sa marginalnom književnom kompetencijom. Uočavajući neobičan fenomen da stepen pripisivane krivice Andriću kao piscu i zaoštrenost kritičarskog tona prema njegovom delu gradacijski raste u svakom narednom napadu, ideološki najpregnantije pokušaje diskreditacije Andrićevog književnog opusa predstavljaju zbornik radova Andrić i Bošnjaci iz 2000. godine, nastao kao pokušaj ‘akademskog’ obrazloženja potrebe za promenom naziva ulice koja u Tuzli nosi Andrićevo ime, kao i dve ekstenzivne studije: Bosanski muslimani u Andrićevu svijetu Muhsina Rizvića, i Andrićevstvo Rusmira Mahmutćehajića, objavljenih 1995, odnosno 2015. godine. Iako su prenaglašeno ostrašćene kritičke refleksije o Andrićevom delu pretežno ograničene na bošnjačku akademsku zajednicu, one su prohodnost u internacionalni akademski opticaj stekle pojavom knjige The Bridge Betrayed Majkla Selsa, američkog izučavaoca odnosa religije i nasilja. U pomenutoj studiji publikovanoj 1996. godine, inače nagrađenoj priznanjem za najbolju knjigu u izboru Američke akademije za religiju 1997. u oblasti istoriografije, njen autor elaborirajući svoju koncepciju ‘hristoslavizma’ za najradikalnijeg reprezenta srpske ‘nacionalističke književnosti’ sa dalekosežnim negativnim učincima uzima upravo Andrića i njegov roman Na Drini ćuprija, a zatim i Njegošev Gorski vijenac. O značajnom uticaju koji je ova knjiga imala na Bila Klintona i Madlen Olbrajt saznajemo od Selsovog saradnika Daglasa Adamsa i američkog kolumniste Al Kamena.“(5)
Tako to biva kad se udruži američka sa bošnjačkom srbofobijom. I kad Bil Klinton i Medlin Olbrajt postanu stručnjaci za književnost.
Još jednom o Srebrenici
Tu je, naravno, i priča o Srebrenici. U brošuri „Hiljadu puta ponovljena laž postaje Srebrenica“, koju su priredili Stefan Karganović i Aleksandar Pavić, jasno je rečeno, na osnovu utvrđenih činjenica: “Prema onome što danas znamo: ne postoji nikakva veza između streljanja zarobljenika i zvaničnih organa ni Republike Srpske ni Srbije; izvesno je streljanje izvršio veoma mali broj ljudi, koji su bili različitih nacionalnosti, pa ni po tom osnovu se ne može ustanoviti „srpska krivica“; broj žrtava za koje se sa velikim stepenom sigurnosti može tvrditi da su streljani je desetostruko manji od broja žrtava koji se neprekidno ponavljaju u javnosti. Ako broj nije važan, kako se to obično kaže, zašto se onda desetostruko uveličava, odnosno zašto se ne govori o dokazanim žrtvama, osim zato da bi se stvorila pretpostavka neke „srpske krivice“ i time opravdale represivne mere prema Republici Srpskoj i Republici Srbiji?; broj streljanih zarobljenika, za koje zlodelo su mnogi osuđeni ili su poginuli u Africi za zapadne interese, manji je od broja masakriranih srpskih civila u okolini Srebrenice za koje niko nije odgovarao niti se muslimanima nameće zbog toga osećaj kolektivne krivice. Prema tome, Srbija, Republika Srpska i Srbi kao narod nemaju nikakvog razloga da se bilo kome izvinjavaju za još uvek nerasvetljeni zločin u Srebrenici, a naravno da treba izražavati saučešće sa porodicama žrtava, osuđivati zločin, ali i insistirati da se, konačno, sprovedu krivični postupci protiv počinilaca zločina protiv srpskog naroda, zarad srpskih porodica čiji su najbliži zločinački ubijeni i u čijem bolu saučestvujemo, kao i u bolu svih drugih porodica nevinih žrtava uzrokovanih raspadom SFRJ.“(6)
Najstrašnije je kad je jedna istinska tragedija (a zločini u Srebrenici, i sa muslimanske i sa srbske strane, tragično su bratoubistvo – i ne mogu se bilo kakvim moralom, pa ni plemenskim, braniti) ideologizuje, i pretvori u batinu za udaranje po glavi onih koji ne mogu da se mire sa zvaničnim verzijama događaja, jer znaju koliko je istina bolna, a ne žele da je stavljaju u službu imperijalnih narativa. Jer, NATO je, 1995, napravio srebrenički narativ da bi opravdao bombe sa osiromašenim uranijumom bačene na položaje srbske vojske, i primorao učesnike građanskog rata na pregovore u Dejtonu. I to se zna. Ako ko hoće da zna.
Ima li majki i među Srbima?
Miladin Ćosović je zato odlučan: „Svako obilježavanje godišnjice Srebrenice propraćeno je istom tv mantrom: vidi se poljana prekrivena nadgrobnim spomenicima, jedan dugi red iskopanih raka i pored njih naslaganih sanduka; tužnu sliku upotpunjuje jedna bika koja sjedi pored groba i plače. Svake naredne godine se na volšeban način povećava broj ubijenih Srebreničana ljeta 1995. godine (to pokazuje tv slika svježe iskopanih raka i pored njih sanduka), smišljeno i istrajno, nastavlja se demonizovanje Srba, smišljeno se obnavlja priča o srebreničkom ,,genocidu” kada su ,,divlji i krvoločni” Srbi ubijali ,,nedužne i miroljubive” muslimane. „Srebreničke majke”? Taj naziv u meni izaziva nelagodu koja me tjera da se zapitam: Gdje su srpske majke? Gdje su majke iz Bratunca i brojnih srpskih sela oko Srebrenice u kojima su Orićevi bojovnici na brutalan način pobili oko 3.200 uglavnom srpske nejači i nešto vojnika. Zašto nema udruženja srpskih majki u Sarajevu u kome je po detaljnoj evidenciji, znači poimenično, Strahinje Živaka ubijeno 8.504 srpskih civila, među njima oko 1500 žena? Nema ih jer su pobijene i protjerane. Orić i njegovi bojovnici klali su, davili, vješali, masakrirali srpsku nejač, sa posebnom nasladom ubijali su žene. U Sarajevu Srpkinje su stradale u brojnim kazamatima u kojima su mučene, silovane, mrcvarene, ubijane. Nema udruženja srpskih majki! Nema ih zato što su pobijene.“
I to je nedopustivo: ako pričamo o žrtvama, ako tražimo „suživot i pomirenje“, to ne sme biti jednostrano. Sasvim je neumesno stvarne žrtve stvarnih užasa pretvarati u đubrivo za baštu sopstvene žrtvene izabranosti, za samopotvrđivanje kroz „politkorektnu“ istoriografiju, prepunu previda i prećutkivanja, priču i „šehidima“ i „đaurima“ uobličenu da se dopada (krajnje pragmatičnima, uostalom; jer centri moći preziru sve Balkance, pa i one koje koriste za svoje geopolitičke ciljeve) Vašingtonu i Briselu.
Ne poriče se zločin u Srebrenici
Ćosović ne pravda ubistvo zarobljenih muslimanskih vojnika u Srebrenici, i smatra da se nije smelo tako postupiti: „Od pobjednika se traži da budu velikodušni prema zarobljenicima. Ratnici generala Mladića na tu osobinu srpskog vojnika iz Prvog svjetskog rata su zaboravili, ponašali su se po inerciji komunjarske ratne etike – prema neprijatelju ne treba imati milosti.“ Dakle, zločin je bio. Ratni zločin. Dodaje Ćosović, ne pravdajući, nego nastojeći da pojmi: “A mora se priznati: nijesu mogli da prenebregnu užasne zločine Orićevih „junaka”, nijesu mogli da savladaju gnjev i osvetnički poriv. To je, dakle, zločin, a van pameti je da je genocid.“
Treba li da pričamo o zločinu nad zarobljenim muslimanskim borcima, koji se desio u Srebrenici?
Treba.
Kao što treba da pričamo i o bekstvu glavnog muslimanskog zločinca, Nasera Orića, iz Srebrenice pre svih događaja vezanih za taj trenutak.
Kao što treba da pričamo o sramnoj haškoj presudi Naseru Oriću i o srbskim žrtvama njegovih pohoda.
O svemu treba pričati.
Ali, činjenično.
I neka boli. Ali obe strane.
Šta je genocid?
Ćosović nastavlja: “Sve što se navodi iznad 1800-3000 pobijenih muslimana u Srebrenici rezultat je zlonamernih manipulacija. Dodate su sljedeće cifre: oko hiljadu Srebreničana koji su umrli od starosti i bolesti i onih koje je zbog neposlušnosti ubijao Orić, preko 2000 poginulih pri probijanju obruča oko Srebrenice, u ostale su uračunati poginuli u okolnim enklavama čiji su posmrtni ostaci prenesni u Srebrenicu. Šta je genocid? Po definiciji zna se da je to planirano i organizovano sprovedeno uništavanje jednog naroda. Tu Srebrenica ne spada, jer je u zločinu odmazde ubijen dio Orićevih bojovnika – ubica, otprilike onoliko koliko su oni pobili srpske nejači oko Srebrenice. Šta je genocid? To je smišljeno, organizovano i brutalno satiranje srpskog naroda koje su Hrvati i muslimani sproveli u Endehaziji. U organizovanim konclogorima i u brojnim drugim gubilištima ubijeno je preko osam stotina hiljada Srba (oko 70000 djece), oko 80 000 hiljada Cigana i 20 000 Jevreja. /…/ Jeste li vi, ,,Srebreničke majke”, javno protestvovale protiv takvih zločina, jeste li se solidarisale sa hrišćanskim majkama? Nijeste! Vi vidite samo svoj bol, a za druge vas nije briga. obnevidjele ste od vašeg neoduhovljenog bola. Dobro podučene od najvećeg bosanskog srbomrsca Bakira Izetbegovića (on isto kao mu i otac Alija sanja o islamskoj državi u Bosni u kojoj bi hrišćani bili raja (stoka), a muslimani bi uživali u aginsko-begovskom dembeluku), vi, „Srebreničke majke”, otužno paradirate sa svojom tugom, vi pa vi: niko drugi nije ubijan osim vaši muževi i sinovi, niko drugi ne pati kao vi. Ti drugi su nevjernici koje po Kuranu treba ubijati. Nijesu dostojni sažaljenja. Vi ne možete da shvatite da vas može unesrećiti neko kome sopstveno nanošenje nesreće smatrate normalnim. To je već izanđala priča. Kad pokažete saosjećanje sa preživjelim Srbima oko Srebrenice čije su porodice desetkovali vaši muževi i sinovi, onda očekujte uzvratan odnos od Srba. Pri tom ne zaboravite da su vaši „junaci” za kojima žalite na Gloćanskom brdu 52 zarobljena srpska mladića žive zakucali za stabla. Ne zaboravite dječaka Slobodana Stojanovića kome su živom odsjekli ruke, rasporili stomak u vidu krsta. Ne zaboravite da su vaši ,,junaci” igrali fudbal sa odsječenom glavom Srbina. Ne zaboravite da je zločinac Naser Orić lično klao zarobljenu srpsku nejač. A godinu poslije krvavog pira nad dječakom Slobodanom Stojanovićem u Srebrenici se teško opekao dječak Mehmedalija Ahmić i helikopterom međunarodnih snaga hitno je prebačen na VMA u Beograd. Život mu je bio ugrožen, ali spasili su ga srpski dobrovoljni davaoci kože. Danas je to odrastao čovjek. Da li ga vi, „Srebreničke majke”, koje ste prepune mržnje prema Srbima, vidite kao šugavog, jer na tijelu nosi srpsku kožu?“
Logična pitanja, i dalje bez odgovora.
Još jedno pitanje
Ćosović pita i ovo: “Mislite da vas Zapadnjaci vole? Koga oni uopšte vole? Oni vole samo svoju moć i kapital. Naklonošću koju iskazuju prema balkanskim muslimanima hoće pokazati kako oni nemaju ništa protiv ,,dobrih” muslimana, ubijaju samo loše. U poslednjih tridesetak godina u Iraku, Siriji, Avganistanu, Libiji, Nigeriji i dr. ubijeno je preko tri miliona tih ,,loših” muslimana. Jeste li vi, „Srebreničke majke”, protestvovale protiv tolikih zločina genocida? Nijeste.“
Možda i jesu, ali kod kuće. Na televiziji se ne sme protestovati protiv američkih zločina nad muslimanima širom sveta. To su „politkorektni“ zločini. Ubiti muslimana u Iraku, Siriji ili Avganistanu nije zločin, jer Amerika svima donosi demokratiju i ljudska prava, zar ne? Zločinci su samo Srbi iz Bosne i Hercegovine, i drugih nema, i ne može ih biti.
Dok Bakir Izetbegović na priči o genocidu zarađuje pare koje mu redovno šalju sa Zapada, da bi ponavljao politički poželjnu naraciju, Ćosović nas podseća da Srbima, posle Drugog svetskog rata, nije bilo dozvoljeno ni da plaču nad svojim žrtvama, palim od ustaške ruke. Naterivani su u „bratstvo i jedinstvo“. A danas se jedan bol forsira preko dvadeset godina, da bi Srbi, umesto hrvatsko – muslimanskih ustaša, bili proglašeni za jedine genocidne Balkance.
Kome verovati: Franklu ili drugosrbijancima?
Ćosović priznaje da je neke od svojih stavova izložio sa gnevom, ali to nije bio gnev radi gneva, nego istine radi. On dodaje: “Milo Lompar u knjizi eseja ,,Pohvala nesavremenosti”, piše da je Viktor Frankl za vrijeme Drugog svjetskog rata robovao u četiri koncetraciona logora, u dva mu je stradala cijela porodica, ,,ipak posle svega ustvrdio kako samo lična krivica i postoji, kolektivna krivica je pojam bez smisla”. Pita se Lompar da li mu možemo poverovati i zaključuje da odgovor „na to pitanje zavisi od toga kome ćemo poverovati kada govori o krivici i potresenosti patnjom drugih: Franklu – koji je gledao istrebljenje sopstvenog naroda – ili našoj kulturnoj dekontaminatorki, koja je dobila 100.000 dolara vrednu nagradu zbog decenijskog izgovaranja užarenih i lažljivih reči na način ljutitog klovna? Franklu – koji govori o smislu patnje na sopstvenom iskustvu – ili sedokosom – vremešnom stipendisti, vitezu legije časti i počasnom doktoru Varšavskog univerziteta, koji je sve to postao posle svoje borbe protiv srpskih nacionalnih prava, a ne pre nje: kao blazirani i zadovoljni klovn? Franklu – ili predsedniku srpske vlade koji stoji u Srebrnici, u blizini plakata u kojima se njegov narod i država poistovećuju sa genocidom, ali njemu to pokazivanje kolektivne krivice ne smeta: kao i svakom samozaljubljenom klovnu? Franklu – ili predsedniku srpske vlade koji sramno beži pred talasom mahalske mržnje u Srebrenici da bi joj potom poklanjao – iz državnog budžeta – milione dolara: kao neprirodni i otud sasvim nakazni klovn?”“
Vlast klovnova u našem javnom prostoru ipak ne može da porekne istinu. Ali može da joj se ruga.
Uostalom, baš briga „drugosrbijance“ za istinu o Srebrenici. Oni pričaju šta se od njih zahteva, i ono za šta mogu dobiti pare. A lepo je primati pare bez znoja lica svoga, samo lažući i slugeranjski ponavljajući vladajući narativ. Ko nema obraza, ima obrazinu. I karneval može da počne, i da traje, i da se nastavlja, do besvesti. Malo cirkus, malo karneval, a klovnovi su uvek dobrodošli.
Genocidnost i laži
Ćosović svedoči da Srbi nisu prihvatili i ne mogu prihvatiti laž o svojoj genocidnosti. On ukazuje na stav portugalskog generala Karlosa Martinsa, svojevremeno člana nadzornih organa u BiH, koji, u svojoj knjizi ,,Rat na Balkanu”, kaže: ,,Posle završetka rata osnovano je nekoliko udruženja srebreničke siročadi i udovica koja rade uz velike fanfare. Ali da se dogodio genocid, ne bi ostalo ni siročadi ni žena o kojima bi se imala voditi briga.”
Po Ćosoviću, iluzija o „bratstvu i jedinstvu u Bosni i Hercegovini je okončana. Njenim narodima ostaje da se pravedno razgraniče, i da svako gleda svoj posao. Ni to, posle svega, nije malo. Naprotiv!
Vredi se sećati
Ipak, uprkos svemu, vredi se sećati i onoga što nas je, u najtežim vremenima, činilo ljudima. Ne treba zaboravljati sve što je bilo čovečno u odnosima pravoslavnih i muslimana na ovim prostorima. Kao što ne zaboravljamo Mehmed – pašu Sokolovića, tako se vredi setiti i Ismeta Pašića, Srbina muslimanske vere iz Mostara, kome je Žarko Vidović, njegov drug sa robije, uvek palio sveću za pokoj duše, i o kome Bogdan Zlatić, u svom ogledu o Vidoviću, piše: “Ismet Pašić, begovskog držanja, neće da po nemačkoj naredbi za kaznu udara svog logorskog drugara Tomića. Udarce prima na sebe i tako trpi sve do smrti, dok mu ne prebiju kičmu. Četrdesetak godina kasnije, na književnoj tribini posvećenoj Plotinovim Eneadama, na zaprepašćenje svih prisutnih, Žarko Vidović kaže akademiku Nikoli Miloševiću: „vidiš Nikola, sve je to u redu što pričaš o političkim slobodama, ali ja mislim na drugu vrstu slobode. Čovek može da bude slobodan i u zatvoru!“ Tajac. I, potom: „Sloboda je moć čoveka da odlučuje o svojim postupcima uprkos pretnji smrću.“(7) Vredi se setiti i Ise Mahmudbegovića, koji odbija da ruši Njegoševu kapelu na Lovćenu, uprkos pretnjama udbaških dželata.(8) Tu je i Salih Selimović, koji je, po svemu sudeći, poreklom iz iste porodice kao i pisac „Derviša i smrti“, ozbiljan i trezven istraživač naše prošlosti, koji mirno i razložno govori o istorijskim istinama.(9)
Ne treba zaboravljati snove i iluzije onih koji su, „Mladom Bosnom“, hteli Jugoslaviju, prvo plemenitu, pa strašnu zabludu.
Naravno, nikog ne treba ubeđivati da je Srbin, ako on to nije i ne želi da bude. To je i nemoguće, i nepotrebno, i nije u duhu našeg naroda. Ali, najvažnije od svega je da se više nikad ne proliva krv kao voda u strašnim bratoubistvenim ratovima na ovim tragičnim prostorima. Neka nas Bog od toga sačuva, jer naši neprijatelji se neće libiti da opet prizovu demone bratoubilaštva!
dr Vladimir Dimitrijević
---
UPUTNICE (Internetu pristupljeno 8. avgusta 2019. godine):
1. https://ћирилица-требиње.срб/node/295
2. https://nasahercegovina.com/sjecanja-mese-selimovica/
3. https://www.rastko.rs/rastko-cg/povijest/njegos-pismo_skopljaku_c.
4. https://dokumen.tips/documents/55720664497959fc0b8b8f9d.html
5. https://www.standard.rs/2018/05/11/boris-bulatovic-srpska-knjizevnost-kao-jozef-k-proces-koji-traje/
6. https://vizionarski.wordpress.com/2015/07/06/хиљаду-пута-поновљена-лаж-постаје-сре/
7. https://stanjestvari.com/2015/04/11/богдан-златић-жарко-видовић-човек-25-ч/
8. http://www.pecat.co.rs/2014/02/njegos-i-nasi-muslimani-pesnik-u-hagu/
9. https://iskra.co/srbija/intervju-iskre-salih-selimovic-istoricar-kusturica-je-izuzetna-licnost-to-se-u-sarajevu-ne-prasta-kao-sto-se-nije-prastalo-ni-andricu-i-selimovicu/
